‘Rumi is één van ons’, hoor je in Afghanistan. ‘Rumi liep ooit waar wij nu lopen. Hij dichtte in de taal die wij nu spreken. En hij noemde zichzelf trots ‘Balkhi’ – een man uit Balkh, een provincie in het noorden van Afghanistan. Jalāl ad-Dīn Muhammad Balkhi om precies te zijn. Afghanen noemen hem Mawlana: wat ‘onze meester’ betekent. 

Die eer van herkomst wordt Afghanistan lang niet altijd gegund. Mensen uit zowel Turkije als Iran menen ook in Rumi’s thuis te wonen. Rumi woonde namelijk het grootste deel van zijn leven in Turkije en Iran was het middelpunt van het Perzische Rijk, waar Afghanistan toen nog bij hoorde. En dan leiden Westerse beroemdheden ook de aandacht van zijn roots af: Rumi is nu bekend als de baby van Beyoncé en niet-moslim Leonardo Dicaprio werd gecast om de dichter te vertolken in een Hollywood productie. 

Klik op de knop rechtsonder in de Youtube video voor Nederlandse ondertiteling.

Walid (22) en Yekta (23) vragen zich af: zou er een heel ander beeld over hun thuisland bestaan als de wereld weet dat de vredelievende Rumi er ook vandaan komt?

Een bewijs van Rumi’s herkomst kun je in Afghanistan op straat horen. Met hard rollende G en veel expressie: ‘Man Balkhi, Balkhi, Balkhi ast!’  – ‘Ik kom uit Balkh, Balkh, Balkh!’ Een dichtregel die Rumi ooit in een vlaag van heimwee zou hebben uitgeroepen en vandaag met trots wordt geïmiteerd. Het is ook een liefkozend grapje van koppige Afghaanse mannen naar hun geliefden: ‘Ik kan er niets aan doen, schat. Ik kom nu eenmaal uit Balkh, zo zijn we al eeuwen.’

In Balkh kan je 800 jaar na Rumi’s vertrek de ruïnes van zijn geboortehuis nog opzoeken. Maar als je niet beter zou weten, zou je er zo voorbij rijden. Er staat geen bordje, er zijn geen gidsen en je hoeft geen entree betalen. De slecht onderhouden ruïnes vertellen hoe Rumi in Afghanistan voortleeft: met weinig middelen of ambitie om van Rumi tastbaar erfgoed te maken. In plaats daarvan worden de verhalen van Rumi al acht eeuwen en generaties lang met verve van mond op mond – en van hart op hart overgedragen.

Masooma komt uit Kabul en is naar Balkh gereisd om het oude huis van Rumi te bekijken: ‘Hij is nooit vergeten waar zijn reis begon.’

Rumi’s erfgoed is nog altijd springlevend in Afghanistan, ook bij jonge generatie. Naast die gedeelde herkomst zijn er nog andere manieren om die populariteit uit te leggen.

Zo spreken Rumi en Afghanen dezelfde taal; zijn gedichten zijn in het Perzisch opgeschreven. Dus als je Dari spreekt, de Afghaanse versie van die taal, beleef je Rumi’s wondere wereld uit eerste hand. Het verklaart deels waarom er juist in Afghanistan een grote liefde voor zijn dichtkunst, met een onvoorspelbaar ritme en dansende klanken, bestaat. Rumi’s poëzie lees je in Afghanistan dan ook niet stil in een hoekje: dat draag je vol overtuiging en met gevoel voor. 

Rumi’s gedichten zijn ‘geen netjes bijgehouden Perzische tuintjes’, zei Rumi-kenner Annemarie Schimmel ooit. Ze zijn spontaan ontstaan: ‘mijn mond scheurde open’, omschreef Rumi het zelf. De meer dan 50.000 regels van Rumi’s belangrijkste meesterwerk, de Masnavi, zijn geen monnikenwerk na intellectuele inspanning, maar door Rumi uitzinnig, soms dansend, uitgeroepen terwijl iemand anders ze snel opschreef.

De Masnavi is één van de belangrijkste bronnen van het Soefisme, een mystieke stroming van de Islam. Soefi’s zeggen dat die woordenstroom uit Rumi’s Qalb komt – het ‘verstand in je verstand’, je spirituele hart waar je diepste wijsheden liggen verscholen. Als Afghaan heb je met Rumi’s woorden en verhalen dus altijd een uitvlucht uit de dagelijkse realiteit voor handen. Lezend over pratende dieren, kikkererwten en eindeloze rozentuinen, begeef je je in een fantasiewereld met onverwachte wendingen in taal, stijl en rijmvormen. 

Waarom boeien acht eeuwen oude gedichten Nasanin (23) en Yekta? ‘We zien hetzelfde als de rest van de wereld in zijn teksten.’

Naast dezelfde herkomst en taal, bestaat er ook een diepe religieuze verbintenis tussen Rumi en Afghanen. De Masnavi wordt in Afghanistan ook wel de Perzische Koran genoemd. Het werk is voor veel Afghanen, vooral van oudere generaties, in de eerste (en enige) plaats een religieus boek over Rumi’s zoektocht om verliefd en één te worden met God. In zijn gedichten en verhalen ziet Rumi in alle stoffelijke en aardse materie aanwijzingen voor een hogere werkelijkheid; God kan je volgens Rumi in alles zien. In de kosmos van Rumi heeft elk dier, grassprietje, kikkererwtje een taak om je iets te leren over God.  

Die alledaagse metaforen zorgen ook voor volksvermaak. Afghaanse kinderen worden voor het slapengaan voorgelezen uit de Masnavi, met verhaaltjes over muizen, olifanten en ijdele prinsen. Maar Rumi maakte ook  vunzige verhalen en grapjes: over wijn, dronkenschap en veel extatische lust en liefde. Zo zijn Rumi’s gedichten, als wijze levensspreuken, grapjes en spreekwoorden, verweven met het dagelijks leven in Afghanistan. Precies zoals Rumi wilde, want de Masnavi voor ‘de gewone man’ gemaakt, schreef hij. ‘Wat zou ik anders met poëzie te maken hebben? Goeie God, wat kan mij de dichtkunst schelen?’. 

Er is voor jongeren in Afghanistan nog een sombere gelijkenis en herkenning met Rumi’s levensverhaal bijgekomen.
Farkhonda (27) legt uit hoe dat zit.

Iedereen die in Afghanistan na 1980 is geboren, heeft onafgebroken in oorlog of onder het Taliban-regime geleefd. Zowel Rumi als jonge Afghanen van vandaag ontvluchten geweld en uitzichtloosheid en reizen westwaarts. En net als 800 jaar geleden stranden veel van die hoogopgeleide jongeren in Turkije, waar Rumi uiteindelijk ook het grootste deel van zijn leven heeft doorgebracht.

Zo is Rumi voor jonge Afghaanse vluchtelingen nu ook een avontuurlijk rolmodel geworden: met Rumi als Afghaanse vluchteling die uiteindelijk de hele wereld heeft veroverd. Deze wereldse reputatie brengt ons terug naar de discussie over waar het échte thuis van Rumi nu was. Want Rumi zelf kon dat waarschijnlijk niet zoveel schelen. Hij was immers overal – en nergens – thuis in deze wereld.

Over het volgende hoofdstuk: ‘Zet alles op het spel voor de liefde’: 

Jongeren in Afghanistan kijken met nieuwe ogen naar Rumi’s poëzie, zoals iedere generatie voor hen dat ook deed. Meer dan ooit worden zijn gedichten in Afghanistan nu gebruikt voor ‘aardse’ zaken, voor het leven van alledag. In het volgende hoofdstuk vertellen vijf Afghaanse jongeren persoonlijke en intieme verhalen over de rol die Rumi in hun dagelijkse leven speelt.