TURKIJEIn Konya – het toeristische epicentrum van Rumi in Turkije – vertellen jongeren waarom ze van hun geloof in de mystieke dichter zijn gevallen. Ze vinden dat Rumi’s erfgoed als schone schijn of politieke troef wordt gebruikt. De jongeren zijn een stille en controversiële stem in Turkije: ‘Pas op’, waarschuwen ze, ‘Rumi is hier niet wie je denkt dat hij is.’
Konya is een conservatieve industriestad, en groot bolwerk van de AK-partij van President Recep Tayyip Erdoğan. Rumi woonde het grootste deel van zijn leven, toen de stad nog een levendig centrum met uiteenlopende religieuze tradities en talen was. Hij werd in 1273 begraven onder een groen torentje in Konya. Op zijn grafsteen staat: ‘Zoek niet naar de doden in aardse graven, maar in de harten van de mensen.’ En toch is precies deze plek het meest bezochte museum van Turkije met jaarlijks meer dan 2,5 miljoen bezoekers.
Het koppel Miraç (38) en Ayse (31) is net afgestudeerd en groeit op in Konya. Rumi lezen vinden ze lange tijd wel vermakelijk, bijna vanzelfsprekend als inwoners van Konya. Maar de verafgoding van Rumi, en vooral hoe mensen daar commercieel en politiek van profiteren, gaat ze steeds meer tegenstaan. Langzaam zien ze parallellen tussen, wat zij noemen, de oppervlakkige volgzaamheid van Rumi en de algehele politieke situatie in Turkije.
Miraç en Ayse bezoeken het museum van Rumi in Konya. Miljoenen toeristen hopen daar één keer in hun leven te komen, bekijk waarom zij de plek liever vermijden.
Rumi’s ‘huwelijksnacht’ wordt ieder jaar groots herdacht in Konya. Tienduizenden mensen van over de hele wereld komen zijn sterfdag en, zo geloven soefi’s, hereniging met God te vieren. In december 2017 kwam onverwacht hoog bezoek naar Konya: President Erdoğan besloot de huwelijksnacht van Rumi bij te wonen. En dat was niet zomaar een spontaan bezoekje. Want Erdoğan kan een Islamitisch en wereldberoemd rolmodel uit Turkije goed gebruiken voor zijn politieke ambities. Rumi als moslimheld die mensen voorbij de grenzen van Turkije bij elkaar brengt, dat symbool kan hem helpen bij zijn droom om van Turkije leider van het Midden Oosten en de moslimwereld te maken.
Het thema van de huwelijksnacht van 2017 luidde ‘Een tijd van broederschap’. Toen Erdoğan het publiek in Konya toesprak zei hij dat Rumi Turken bij elkaar brengt: ‘Iedereen die denkt dat de band met onze geschiedenis (…) in kritieke toestand verkeert, komt bedrogen uit. Onze natie wordt blootgesteld aan aanvallen van buiten, en ook verraad van binnenuit. Door de verbondenheid met onze voorouders zoals Rumi zullen wij die altijd overwinnen.’
De Mevlevi’s, de volgelingen van Rumi, zijn dan wel de beroemdste soefi-groep van Turkije, maar zeker niet de enige. Het feit dat conservatieve Erdoğan zelf ook een soefi-achtergrond heeft, is bewijs van die grote diversiteit. De soefi’s waar Erdogan en zijn politieke leermeesters bij horen heten de Naqshbandi. En waar de Mevlevi’s van Rumi bekend staan als een empathische en vrijzinnige tegenhanger van de orthodoxe Islam, gaat dat niet helemaal op voor de Naqshibandi’s. Zij staan juist dichterbij de ‘officiële’ Islam met striktere interpretaties van de Sharia.
De grootste oppositieleider Kemal Kılıçdaroğlu zwoor na Erdogans toespraak in Konya om daar niet meer de huwelijksnacht van Rumi te bezoeken. Hij riep zijn achterban op hetzelfde te doen: ‘Rumi’s ziel heeft nog niet eerder zoveel pijn gedaan’, zei hij.
Na de teleurstelling van Miraç en Ayse over hoe Rumi nu wordt gebruikt in Turkije, willen ze ook weten wie hij ooit echt was. Was Rumi ooit wel een vredelievend en lichtend voorbeeld voor de wereld? Of zit dat ook helemaal anders? Een antwoord vinden op die vraag is niet zo gemakkelijk. In de eerste plaats omdat ze Rumi alleen nog kunnen leren kennen uit teksten die 800 jaar geleden zijn opgeschreven in het Farsi, een taal die ze niet begrijpen. Maar vooral omdat er maar één verhaal over Rumi in Turkije mag worden verteld: die van de geweldloze en spirituele liefdesheld.
Als Miraç en Ayse Professor Michael Bayram ontmoeten in Konya gaat er voor het eerst een andere wereld aan verhalen voor ze open. De bottom line van Bayram: Rumi was een machtswellustig persoon die geweld gebruikte voor zijn eigen gewin. ‘Maar maak je geen illusies’, meent Bayram, ‘zo ging dat nu eenmaal in de dertiende eeuw.’
Miraç is bij Professor Bayram op bezoek in Konya. Ze bekijken oude manuscripten over het leven en werk van Rumi.
Bayram reisde als wetenschapper door Turkije, het Midden-Oosten en Iran om eeuwenoude manuscripten van en over Rumi te bestuderen. Zijn bekendste studie en levenswerk gaat over de machtsstrijd tussen Rumi en Ahi Evren, een andere soefi mysticus die net zoals Rumi in Konya woonde. Volgens Bayram werkte Rumi samen met de Mongoolse bezetters om Evren en zijn volgelingen aan te vallen. Hij zegt zelfs bewijs te hebben gevonden dat Rumi persoonlijk opdracht gaf voor moord en diefstal.
Als Bayram die bevindingen wil onderwijzen aan zijn studenten van de universiteit in Konya, komt hem dat duur te staan. Het imago van Rumi, en daarmee ook de inkomsten door miljoenen toeristen, willen veel mensen en politici in Konya goed bewaren. Door aanhoudende bedreigingen en rechtszaken gaat Bayram drie jaar geleden gedwongen met pensioen. In zijn huis blijft hij jongeren zoals Miraç en Ayse ontvangen, om zijn bevindingen door te blijven geven aan een jonge generatie.
Wil je soefi worden?
Dat lukt in één dag.
Mustafa woont al zijn hele leven in Konya. Als getalenteerd sema-danser, de draaiende en meditatieve dans van de volgelingen van Rumi, en rietfluitspeler vliegt hij de hele wereld over. Tot hij radicaal van gedachten verandert over Rumi en het Soefisme. Hij opent een alternatief café in het keurige Konya dat hij Hiç, letterlijk ‘niets’, noemt. In het Soefisme is Hiç ook het laatste level in je aardse zoektocht om één te worden met God. Het moment dat er werkelijk niets anders, geen materie of ego, meer bestaat dan God.
Sera, de vriendin van Mustafa, vertelt over een ontmoeting op straat na zijn metamorfose van traditioneel soefi naar vrije en alternatieve geest.
Mustafa komt tot de conclusie dat het lezen en volgen van Rumi hem uiteindelijk niets oplevert. En dat iedere vermoeide moderne geest die daar op hoopt bedrogen uit zal komen. Volgens hem schuilt het geheim voor een vrij en gelukkig leven in twee dingen: de Koran en, het belangrijkste, sobhet mohpet; praatjes en contact maken met mensen om je heen.
Toeristen in Konya komen naar de verkeerde plek, denkt Mustafa. Volgens hem heeft de stad niets te maken met het vredelievende en vrije beeld dat mensen kennen door Rumi.
‘Mijn leven als een volgeling van Rumi liet me juist zien hoe je niet vrij kunt zijn.’
Over het volgende hoofdstuk: ‘Dans je eigen dans’
Terwijl jongeren zoals Mirac, Ayse en Mustafa zich distantiëren van het erfgoed van Rumi, is er ook een compleet tegenovergestelde beweging in Turkije gaande. Geboren uit dezelfde onvrede over commercie en de politieke situatie, zoeken de ‘nieuwe soefi’s’ van Turkije juist weer aansluiting met Rumi’s erfgoed. Maar dan wel helemaal op hun eigen manier.
